Linux, FOSS và FSF

Nếu như ở Windows, việc gỡ bỏ trình duyệt web mặc định là bất khả thi, Linux sẽ là một thế giới hoàn toàn trái ngược. Bạn có thể gỡ hay cài bất cứ thứ gì bạn muốn. Bạn có thể cài vài chục cái trình duyệt web, vài chục phần mềm chỉnh sửa văn bản, không ai cấm bạn cả. Chỉ cần có một chiếc máy chạy Linux có kết nối mạng, quyền năng hoàn toàn trong tay bạn, bạn sẽ có quyền sinh sát với cái máy của mình. Đúng vậy, quyền sát nữa…​

Việc quá tự do cũng có hai mặt. Trong lúc hưởng thụ quyền năng của mình, bạn có thể gỡ phải những thứ thiết yếu với hệ điều hành chẳng hạn như kernel, bootloader, firmwares, display server…​ những thứ rất có thể đều là xa lạ với bạn, vì ở những thế giới kia, bạn không có quyền động đến hoặc được khuyến cáo là không nên động đến chúng.

Đó là chỉ mới nói đến tự do trong việc sử dụng thôi. Ngoài ra bạn còn có thể tự do sao chép, phân phối, soi mói, thậm chí là sửa đổi phần mềm đó nếu bạn muốn. Phong trào này được khởi xướng bởi Richard Stallman, ông đặt tên cho nó là Free Software, bạn có thể tìm hiểu thêm về free software movement tại đây.

Free software, tóm gọn là một phong trào ưu tiên quyền hạn của người dùng lên hàng đầu trong việc sáng chế, sử dụng và kinh doanh phần mềm. Richard quan niệm phần mềm được viết ra để phục vụ con người nhưng hầu hết ta bị lệ thuộc vào nó bởi chúng là công cụ kiếm tiền của các công ty công nghệ. Để duy trì phong trào này, ông đã thành lập Free Software Foundation, gọi tắt là FSF.

Giả dụ nếu Microsoft Edge là một phần mềm FOSS, tùy vào loại giấy phép (license) Microsoft đăng ký mà bạn có thể chỉnh sửa mã nguồn của nó, lập trình thêm chức năng mà bạn muốn, cắt bỏ đi những chức năng bạn không cần. Thậm chí có một số giấy phép còn cho phép bạn tải về, chỉnh sửa chút ít rồi bán ra ngoài thị trường với cái mác là trình duyệt web của bạn, hoàn toàn không phạm pháp.

Hầu hết phần mềm của các ông trùm công nghệ có mã nguồn đóng (closed-source), nghĩa là file bạn bấm vào để khởi chạy phần mềm, và những file đi kèm đã được tạo thành từ những dòng code mà chỉ có họ mới có thể đọc, chỉnh sửa…​ Nói đến đây ta cần hiểu về phần còn lại của từ viết tắt FOSS.

Bất kỳ loại phần mềm nào, từ đơn giản như những drivers, firmwares cho đến phức tạp như Cyberpunk 2077, cũng đều được lập trình từ những dòng mã, gọi là mã nguồn (source code).

Mã nguồn có thể được viết bởi nhiều ngôn ngữ (C, C++, Java, Rust…​), nhưng để những dòng mã này có nghĩa với các bóng bán dẫn, ta cần biên dịch chúng thành thứ ngôn ngữ khó hiểu với ta, nhưng dễ hiểu với…​ dòng điện. Gọi là ngôn ngữ cũng không hẳn đúng, mà là một bản kế hoạch, phân chia nhiệm vụ cho CPU, RAM, ổ đĩa…​

Biên dịch có động từ trong tiếng Anh là compile. Một phần mềm muốn tối ưu và tiện lợi trong lúc trao đổi, tải về, phân bố nên được biên dịch thành những gói (packages), những files thực thi (binaries) nhỏ gọn. Việc người dùng cài đặt phần mềm trên máy tính hầu hết chỉ là giải nén và đặt các files vào đúng nơi chúng thuộc về. Thường thì mã nguồn phải được biên dịch thành file thực thi mới chạy được.

Điều quan trọng ở đây là các files đã được biên dịch rất khó, gần như không thể để biến trở về mã nguồn, từ chính xác là giải mã ngược (decompile). Nghĩa là hành vi, tương tác của một phần mềm đã được biên dịch chỉ có thể biết chính xác bởi người viết nên mã nguồn của phần mềm đó.

Ví dụ tôi viết một phần mềm mã nguồn đóng gọi là "Uploader" để bạn đăng hình lên Google Drive chẳng hạn. Khi bạn chọn file và bấm tải lên, thấy file đó đã hiện ra trên Google Drive, phần mềm của tôi đã hoàn thành nhiệm vụ của nó. Nhưng nếu tôi là thành phần xấu, trong mã nguồn của Uploader có một đoạn mã đi kèm, đoạn mã này ra lệnh nó sẽ tải tất cả các mật khẩu lưu trong máy của bạn qua máy của tôi. Nếu chủ quan và không có các kỹ thuật theo dõi phần mềm, đường truyền mạng…​ bạn sẽ không hề hay biết, hoặc khi biết thì đã quá muộn.

Nhưng nếu trong trường hợp Uploader là một chương trình mã nguồn mở, bạn có thể vào đống mã nguồn của nó và xem tất cả hành động nó sẽ làm trên máy của bạn từ lúc bạn mở nó lên tới lúc tắt. Điểm mạnh ở đây là sự minh bạch hoàn toàn.

Thật ra để chắc ăn nhất thì chính bạn phải là người thực hiện thao tác biên dịch đống mã nguồn cung cấp từ nhà phát triển thành file thực thi. Tránh trường hợp tôi đăng thì đăng một đống mã nguồn sạch, nhưng lại dùng đống mã nguồn độc hại để biên dịch ra file thực thi bạn sẽ tải về dùng. (Gentoo là một bản phân phối của Linux cho những ai có nhu cầu này.)

Linux là một kernel mã nguồn mở, cốt lõi này thấm nhuần vào phần lớn những lập trình viên viết phần mềm để chạy trên Linux, không có nghĩa là phần mềm nào trên Linux cũng là mã nguồn mở đâu nha!

Cho đến hiện tại, về phần driver và những thứ thiết yếu, máy tôi vẫn còn một vài phần mềm mã nguồn đóng, chẳng hạn như GPU driver của NVIDIA (nvidia-dkms), bản cập nhật phần mềm CPU Intel Microcode (intel-ucode), và những phần mềm trong BIOS đi kèm phần cứng của máy. Ngoài ra tôi không dùng một phần mềm nào không phải FOSS, từ thu âm, lướt web, chỉnh sửa video, chỉnh ảnh, viết blog…​

Việc tránh hoàn toàn mã nguồn đóng đối với tôi gần như là bất khả thi, tôi chỉ có thể hạn chế sử dụng chúng mà thôi. Càng sử dụng FOSS, bạn càng có thêm quyền kiểm soát những máy móc của mình. Bạn biết chúng đang làm gì, sẽ làm gì, bạn hiểu cách chúng vận hành, từ đó làm cốt lõi để tận dụng kết quả tiến hóa độc nhất của con người, máy tính.

Lợi ích của FOSS còn rất nhiều, về bảo mật, tiềm năng phát triển, thiện ác…​ nhưng hiện tại tôi chỉ nói đến cách vận hành, cốt lõi của FOSS cho người dùng phổ thông như tôi và bạn cái đã. Hẹn các bạn dịp tương lai tôi sẽ nói thêm!